December 01, 2025
શિક્ષણ દ્વારા પણ વસ્તી નિયંત્રણ કરી શકાય છે. તાજેતરમાં પ્રકાશિત થયેલા સેમ્પલ રજીસ્ટ્રેશન સિસ્ટમ (SRS) 2023 ના અહેવાલમાં આ વાત બહાર આવી છે. એવું જાણવા મળ્યું છે કે છોકરીઓ જેટલી વધુ શિક્ષિત હશે, તેમનો કુલ પ્રજનન દર (TFR) એટલે કે તેઓ જેટલા બાળકોને જન્મ આપે છે તેટલો ઓછો થશે. જેમ જેમ સ્ત્રીઓનું શિક્ષણનું સ્તર વધશે તેમ તેમ તેઓ જે બાળકોને જન્મ આપશે તેટલા બાળકોની સંખ્યામાં ઘટાડો થશે. આ સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે કે મહિલા શિક્ષણ એ એકમાત્ર માધ્યમ છે જેના દ્વારા વસ્તી નિયંત્રણ, કુટુંબ નિયોજન અને સામાજિક વિકાસ શક્ય બની શકે છે. આ અહેવાલમાં બહાર આવેલા આંકડાઓ જાણીને તમે સંપૂર્ણપણે આશ્ચર્યચકિત થઈ જશો.
SRS 2023 ના ડેટા અનુસાર, મહિલાઓના શિક્ષણ અને તેઓ જેટલા બાળકોને જન્મ આપે છે તેની સંખ્યા વચ્ચે સીધો સંબંધ છે. ગ્રામીણ મહિલાઓ જેમણે ક્યારેય શાળા જોઈ નથી તેમનો કુલ પ્રજનન દર (TFR) 2.2 છે. બીજી બાજુ, પ્રાથમિક કે માધ્યમિક શિક્ષણ મેળવનારી મહિલાઓનો TFR લગભગ 2.2 અને 2 છે. શિક્ષણનું સ્તર 10મું, 12મું કે તેથી વધુ થાય છે, ત્યારે આ આંકડો 1.8 અને 1.6 થઈ જાય છે. આ દર્શાવે છે કે શિક્ષિત મહિલાઓને ઓછા બાળકો થાય છે. નિષ્ણાતો માને છે કે જો મહિલાઓનું શિક્ષણનું સ્તર વધે છે, તો તે વસ્તી નિયંત્રણ અને કુટુંબ નિયોજનમાં મદદ કરી શકે છે.
શિક્ષિત મહિલાઓ આત્મનિર્ભર હોય છે અને તેમના જીવનને લગતા નિર્ણયો લેવાની સમજ ધરાવે છે. તેઓ નોકરી કરી શકે છે અને તેમની ઇચ્છાઓ અને સ્વાસ્થ્ય વિશે વિચારી શકે છે. જ્યારે મહિલાઓ પોતાના નિર્ણયો લે છે, ત્યારે તેઓ નક્કી કરી શકે છે કે તેમને કેટલા બાળકો જોઈએ છે અને ક્યારે. આનાથી કુટુંબ નિયોજન સરળ બને છે અને વસ્તી પણ નિયંત્રણમાં રહે છે. ઉચ્ચ શિક્ષણ મેળવનારી મહિલાઓ ઘણીવાર પહેલા તેમના અભ્યાસ અને કારકિર્દી પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આનું પરિણામ એ આવે છે કે તેઓ મોડા લગ્ન કરે છે અને મોડા બાળકો પેદા કરે છે. આ સ્વાભાવિક રીતે જન્મ દર ઘટાડે છે.
શિક્ષિત મહિલાઓ ગર્ભનિરોધક પદ્ધતિઓ, માસિક ધર્મ અને પ્રજનન સ્વાસ્થ્ય સુવિધાઓ વિશે વધુ જાગૃત હોય છે. તેઓ આધુનિક ગર્ભનિરોધક પદ્ધતિઓ અપનાવવામાં અચકાતી નથી અને કુટુંબ નિયોજન પ્રત્યે જાગૃત હોય છે. આનાથી માતા મૃત્યુ દર પણ ઘટે છે અને બાળકોનું સ્વાસ્થ્ય સારું રહે છે. શિક્ષણનો બીજો મોટો ફાયદો એ છે કે તે માનસિકતામાં ફેરફાર કરે છે. હવે પરિવારોની પ્રાથમિકતા વધુ બાળકો પેદા કરવાની નથી, તેના બદલે તેઓ ઓછા બાળકો પેદા કરવા માંગે છે પરંતુ તેમને સારું શિક્ષણ, આરોગ્ય અને જીવન મળવું જોઈએ. SRS રિપોર્ટ સ્પષ્ટપણે સાબિત કરે છે કે જો આપણે વસ્તી નિયંત્રણ, મહિલા સશક્તિકરણ અને આર્થિક વિકાસ ઇચ્છીએ છીએ, તો સૌથી મહત્વપૂર્ણ બાબત છોકરીઓનું શિક્ષણ છે.
